Maharashtra Day: मुंबईकरांनो 'अशी' बनलेली 'आपली मुंबई' महाराष्ट्राची राजधानी, ही कहाणी तुम्हालाही नसेल माहीत!

मुंबई स्वतंत्र राज्य... अशी घोषणा होताच मराठी माणूस संतापला 

20 नोव्हेंबर 1955 रोजी नेहरूजींनी ऑल इंडिया रेडिओवर मुंबईला 'स्वतंत्र नगर राज्य' म्हणून घोषित केले जाईल, अशी घोषणा करताच संतापाची लाट उसळली. दुसऱ्या दिवशी दादर, लालबाग, परळ आणि काळा चौकी येथे गोळीबार झाल्याने तणाव शिगेला पोहोचला. 6 फेब्रुवारी 1956 रोजी संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेने मुंबई राजधानी असलेले मराठी भाषिक महाराष्ट्र राज्य निर्माण करण्याचा अल्टिमेटम दिला. मराठी भाषिक लोक तीन ठिकाणी पसरलेले असल्याने महाराष्ट्रातील लोकांना इतिहासाच्या चुकीची शिक्षा होऊ नये, असे परिषदेचे मत होते. ही चूक फक्त स्वतंत्र महाराष्ट्र निर्माण करूनच दुरुस्त करता येईल. हा गुंता सोडवण्यासाठी जून 1954 मध्ये संबंधित पक्षांची बैठक झाली. संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेचे अध्यक्ष काँग्रेस नेते शंकरराव देव आणि सचिव डी.आर. गाडगीळ यांनी ते मुंबईचे स्वयंभू स्वरूप कायम ठेवतील, असे आश्वासन दिले. 

मुंबई राज्याचा विस्तार

दुसरीकडे, बॉम्बे सिटीझन्स कमिटी ही मराठी आणि गुजराती दोन्ही भाषा बोलणारे द्विभाषिक राज्य निर्माण करण्यावर ठाम होती. यातून कोणताच निष्कर्ष निघला नसल्यामुळे हे प्रकरण राज्य पुनर्रचना आयोगाकडे गेले. ऑक्टोबर 1955 मध्ये आयोगाने आपल्या अहवालात संयुक्त महाराष्ट्राची मागणी नाकारली. काही मराठी भाषिक जिल्हे एकत्र करून वेगळा विदर्भ निर्माण करता येईल, परंतु मुंबई राज्याचे विद्यमान द्विभाषिक स्वरूप केंद्राच्या थेट राजवटीखाली राहिले पाहिजे, असे सुचवण्यात आले होते. याचाच परिणाम म्हणून मुंबई राज्य आता पूर्वीपेक्षाही मोठे झाले. यामध्ये फक्त नागपूर आणि मराठवाडाच नव्हे तर सौराष्ट्र आणि कच्छचा देखील समावेश होता. 

हे ही वाचा: "पहलगाम हल्ल्यातील मृतांच्या कुटुंबाला 50 लाख आणि..." मुख्यमंत्री फडणवीस यांची मोठी घोषणा

राज्याच्या निर्मितीसाठीचा संघर्ष

दरम्यान, 'मराठा' मधील आचार्य अत्रे यांच्या स्फोटक संपादकीयांनी प्रेरित होऊन, लाखो शेतकरी, कामगार, विद्यार्थी आणि सामान्य लोकांनी संयुक्त महाराष्ट्र समिती आणि संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेच्या बॅनरखाली मुंबईसह मराठी भाषिक भागांच्या संयुक्त प्रांतासाठी चळवळ सुरू केली. 6 फेब्रुवारी 1956 रोजी पुण्यात केशवराव जेधे यांच्या नेतृत्वाखाली संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना करण्यात आली. समितीचे प्रमुख नेते आचार्य अत्रे, प्रबोधनकार ठाकरे, सेनापती बापट, एस.एम. जोशी, श्रीपाद अमृत डांगे, नानासाहेब गोरे, भाई उद्धवराव पाटील, मैना गावकर आणि वालचंद कोठारी यांच्यासह जवळपास सर्वांना तुरुंगात टाकण्यात आले.

मुंबईतील फ्लोरा फाउंटनसह राज्यातील अनेक ठिकाणी झालेल्या गोळीबारात 107 जणांना आपला जीव गमवावा लागला. मुंबई महानगरपालिका निवडणुकीत पराभव पत्करल्यानंतर, काँग्रेसला अखेर जनतेची मागणी मान्य करावी लागली. असहाय्यपणे, मुंबईला महाराष्ट्राचा भाग बनवण्यास कट्टर विरोध असलेल्या मोरारजी देसाई यांचा राजीनामा केंद्राला स्वीकारावा लागला आणि मुंबई प्रांताची सूत्रे यशवंतराव चव्हाण यांच्याकडे सोपवावी लागली. सी.डी. देशमुख यांनी केंद्रीय अर्थमंत्रीपदाचाही राजीनामा दिला. अशा पद्धतीने 4 डिसेंबर 1959 रोजी द्विभाषिक प्रांताचा निर्णय रद्द करण्यात आला.

मुंबई बनली महाराष्ट्राची राजधानी

1 मे 1960 रोजी, जुन्या बॉम्बे प्रांताची राजधानी असलेले मुंबई ही नव्याने स्थापन झालेल्या महाराष्ट्र राज्याची राजधानी बनली. यावेळी यशवंतराव चव्हाण यांनी महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली. दुसरीकडे, महागुजरात चळवळीच्या परिणामामुळे गुजरात हा एक वेगळा गुजराती भाषिक प्रांत बनला. डॉ. जीवराज मेहता यांनी गुजरात राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून पदभार स्वीकारला. 1 मे 1960 रोजी कोकण, मराठवाडा, पश्चिम महाराष्ट्र, दक्षिण महाराष्ट्र, उत्तर महाराष्ट्र (खान्देश) आणि विदर्भ या विभागांना एकत्र करून महाराष्ट्र राज्याची स्थापना करण्यात आली. यामध्ये मूळ मुंबई प्रांतात समाविष्ट असलेला दमण आणि गोवा यांच्यातील जिल्हा, हैदराबादच्या निजामाच्या संस्थानातील पाच जिल्हे, मध्य प्रांताच्या (मध्य प्रदेश) दक्षिणेकडील आठ जिल्हे आणि जवळपासची अनेक लहान संस्थाने यांचा समावेश होता. राज्य पुनर्रचनेमुळे, बेळगाव आणि कारवारसह एक मोठा मराठी भाषिक प्रदेश कर्नाटकात राहिला.

हे ही वाचा: रिक्षा चालकाची मुलगी ते महाराष्ट्राची पहिली मुस्लिम महिला IAS,अदिबा अहमदची मार्कलिस्ट पाहिली का?

देशाची आर्थिक राजधानी

देशातील तिसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे राज्य असलेल्या महाराष्ट्रात 35 जिल्हे आहेत. हे राज्य पश्चिमेकडील अरबी समुद्र, दक्षिणेकडील कर्नाटक, आग्नेयेला आंध्र प्रदेश आणि गोवा, वायव्येला गुजरात आणि उत्तरेला मध्य प्रदेश यांच्या सीमेवर आहे. महाराष्ट्र हे केवळ गुंतवणुकीच्या बाबतीत सर्वात समृद्ध राज्य नाही तर देशातील सर्वात श्रीमंत राज्यांमध्ये देखील गणले जाते. देशाची आर्थिक राजधानी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मुंबईला त्याचे मुकुटरत्न मानले जाते.