भारताचे दोन असे राष्ट्रपती ज्यांनी पंतप्रधानांनाच सुनावले; अनेक गोष्टींचा उघडपणे केला होता विरोध

भारतात संसदीय लोकशाही आहे. येथे राष्ट्रपतींकडे कार्यकारी अधिकार मर्यादित आहेत. शेवटी, सत्तेत असलेला राजकीय पक्षच राष्ट्रपती निवडण्यात महत्त्वाचा हातभार लावतो. त्या अर्थाने राष्ट्रपती पद धारण करणारी व्यक्ती संसदेत बहुमत असलेल्या सरकारच्या म्हणण्यानुसार काम करते. जर राष्ट्रपती संसदेने संमत केलेल्या कायद्यावर नाराज असतील तर ते संसदेकडे पुनर्विचारासाठी परत पाठवू शकतात. परंतु, दोन्ही सभागृहांनी कोणतीही दुरुस्ती न करता ते पुन्हा पारित करून राष्ट्रपतींकडे पाठवले, तर राष्ट्रपतींना त्या विधेयकावर स्वाक्षरी करण्याशिवाय पर्याय राहत नाही.

सत्तेसाठी राष्ट्रपती भवन हे पीएमओचे प्रतिस्पर्धी केंद्र नाही.

राज्यघटनेनुसार भारताच्या राष्ट्रपतींकडे कार्यकर्त्यासारखे गुण नसावेत. राष्ट्रपतींना सर्व गोष्टींना समजत असतात ते संविधान आणि परंपरेने घालून दिलेल्या मर्यादांचे उल्लंघन करत नाहीत. बहुतेकांना त्यांच्या अधिकारांच्या मर्यादा समजतात आणि गरजेनुसार काम करतात. आणीबाणीच्या काळात फखरुद्दीन अली अहमद हे पहिले राष्ट्रपती होते जे सक्रिय राजकारणी होते. त्यांची निवड काँग्रेसने केली होती पण राष्ट्रपती भवनापर्यंत पोहोचण्यासाठी आवश्यक ती बुद्धिमत्ता त्यांच्याकडे नव्हती असे म्हटले जाते. भारताच्या संसदीय लोकशाहीच्या सात दशकांमध्ये रायसीना हिलच्या पलीकडे काही राष्ट्रपतींनी आपली ताकद दाखवण्याचा प्रयत्न केला आहे.

भारताच्या दोन माजी राष्ट्रपतींनी पंतप्रधानांनाच सुनावले खडे बोल

भारताच्या दोन माजी राष्ट्रपतींनी बंडखोरीची चिन्हे दाखवत पंतप्रधानांना सुनावले होते. मात्र, सुदैवाने कधीही घटनात्मक संकट ओढवले नाही. यातील पहिले म्हणजे भारताचे पहिले राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद, ज्यांचे तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंसोबत पटत नव्हते. संविधान सभेच्या चर्चेदरम्यान हिंदू कोड बिलावरून राजेंद्र प्रसाद यांनी नेहरूंशी आधीच वाद घातला होता. नेहरूंनी विरोध केलेल्या समान नागरी संहितेच्या बाजूने राजेंद्र प्रसाद होते. या घटनेने दोघांचं नातं बिघडलं. 1950 मध्ये जेव्हा पहिल्या राष्ट्रपतींच्या निवडीचा प्रश्न आला तेव्हा नेहरूंनी भारताचे पहिले गव्हर्नर जनरल चक्रवर्ती राजगोपालाचारी यांना प्राधान्य दिले. पण काँग्रेस पक्षाचे बहुमत राजेंद्र प्रसाद यांच्या बाजूने आणि सरदार पटेल यांच्या पाठिंब्याने ते राष्ट्रपती म्हणून निवडून आले.

राजेंद्र प्रसाद दोनदा निवडून आलेले पहिले राष्ट्रपती

राजेंद्र प्रसाद आणि पंडित नेहरू यांच्यातील वैयक्तिक संघर्ष पुनर्निर्माण सोमनाथ मंदिराच्या कार्यक्रमात सहभागी होण्यावरून पुन्हा उफाळून आला. जवाहरलाल नेहरूंनी डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांना तिथे न जाण्याचा सल्ला दिला पण प्रसाद यांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले आणि कार्यक्रमाचे अध्यक्षपद भूषवले. पण इतिहासकारांचे म्हणणे आहे की, दोघांमध्ये संघर्ष असूनही वैयक्तिक संबंध कधीच बिघडले नाहीत. राजेंद्र प्रसाद हे भारतीय इतिहासात पुन्हा निवडून आलेले एकमेव राष्ट्रपती आहेत. नेहरूंच्या सोव्हिएत युनियनच्या अभूतपूर्व भेटीनंतर त्यांना भारतरत्न देण्यात आला. त्यानंतरच्या दशकात राष्ट्रपती डॉ. एस. राधाकृष्णन आणि राष्ट्रपती भवनाची शोभा वाढवणारे डॉ. झाकीर हुसेन हे अतिशय प्रतिष्ठित व्यक्ती आणि विचारवंत होते.

देशाच्या इतिहासात झैल सिंग हे सर्वात वादग्रस्त राष्ट्रपती ठरले

1969 मध्ये उपराष्ट्रपती व्हीव्ही गिरी यांनी राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक लढवण्याचा निर्णय घेतल्यानंतर हे सर्वोच्च पद राजकीय वादाचे कारण बनले होते. गिरी यांचे उत्तराधिकारी फखरुद्दीन अली अहमद होते. जे सरकारला हवे तसे वागत होते. जनता पक्षाने बहुमत गमावल्यानंतर नीलम संजीव रेड्डी यांनी लोकसभा विसर्जित केल्याने 10 वर्षांनंतर राष्ट्रपती भवन पुन्हा एकदा वादात सापडले. कायद्यानुसार त्यांनी पुढच्या सर्वात मोठ्या पक्षाचे नेते बाबू जगजीवन राम यांना आमंत्रित करायला हवे होते. रेड्डी यांच्या कारवाईचे तीव्र पडसाद उमटले. राजकारणी आणि प्रख्यात कायदेतज्ज्ञांनी रेड्डी यांच्यावर लोकशाहीचा खून केल्याचा आरोप केला. नंतर पंतप्रधान झालेल्या चंद्रशेखर यांनी रेड्डी यांना हुकूमशहा म्हटले. त्यांचे उत्तराधिकारी ग्यानी झैल सिंग हे देशाच्या इतिहासातील सर्वात वादग्रस्त राष्ट्रपती ठरले. स्वातंत्र्यसैनिक झैल सिंग यांनी 1982 मध्ये इंदिरा गांधींनी त्यांना पक्षाचे उमेदवार म्हणून नामनिर्देशित केले. ज्ञानीजी हे चतुर राजकारणी होते. मात्र, अशा प्रकारची विधाने करण्याच्या त्यांच्या प्रवृत्तीमुळे एक साधा माणूस म्हणून त्यांची ओळख होती.

राजीव गांधींनी झैलसिंगांचा अनादर केला?

शीख विद्रोह आणि राजकीय उलथापालथीच्या काळात राजकारणात सहभागी होण्यासाठी राष्ट्रपती भवनाच्या लक्ष्मणरेखा ओलांडत ग्यानी झैलसिंग यांनी पंजाबच्या राजकारणात रस दाखवला होता. पंजाबमधील शीख बंडखोरी संपवण्याचा तत्कालीन केंद्र सरकारचा प्रयत्न कथितपणे उधळून लावण्यात ग्यानी झैल सिंग यांच्या कार्याचाही सहभाग होता. इंदिरा गांधी यांची शीख अंगरक्षकांनी हत्या केली तेव्हा तत्कालीन पंतप्रधान राजीव गांधी यांचे कार्यालय आणि राष्ट्रपती भवन यांच्यात विश्वासाचा अभाव होता. तेव्हा राष्ट्रपती ग्यानी झैल सिंग यांनी अनेकदा राजीव गांधींनी त्यांचा कसा अनादर केला हे जाहीरपणे सांगितले. त्यांना पंतप्रधानांच्या परदेश दौऱ्यांची माहितीही दिली गेली नाही. राजीव गांधींनी झैलसिंग यांची अवहेलना केल्याचे कधी गुपित राहिले नाही.

झैलसिंग यांच्यानंतर झालेल्या चार राष्ट्रपतींनी सुदैवाने अशी लक्ष्मणरेषा ओलांडली नाही. मात्र, 2012 मध्ये यूपीए सरकारच्या काळात नियुक्त झालेले पाचवे राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी यांचे तत्कालीन पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांच्याशी चांगले संबंध नव्हते. प्रणव मुखर्जी हे त्यावेळी पंतप्रधानपदाचे प्रमुख दावेदार वाटत होते. ही नाराजी घालवण्यासाठी त्यांना राष्ट्रपती करण्यात आले होते.