Israel-Hamas War: इस्रायलला नष्ट करण्याचा डाव, निष्पाप जीवांचा क्रूर छळ… ‘हमास’चा इतिहास काय?

पाच हजार रॉकेटच्या डागल्यामुळे मृतांसह जखमींची संख्याही 1000 पेक्षा जास्त आहे. हा हल्ला पॅलेस्टिनी अतिरेक्यांचा गेल्या दशकांपासूनचा सर्वात मोठा हल्ला मानला जात आहे. इथे इस्रायल संपूर्ण आक्रमकतेने गाझाविरुद्ध आपले ‘ऑपरेशन आयर्न स्वॉर्ड्स’ चालवत आहे.

हल्ल्याची सुरूवात हमासने केली. अल-अक्सा मशिदीच्या प्रतिष्ठेचे रक्षण करण्यासाठी ते लढत असल्याचे त्यांचे म्हणणे आहे. हा त्यांच्या लोकांवर झालेल्या अत्याचाराचा आणि वेस्ट बँकेवर मिळवलेल्या ताब्याचा बदला असल्याचं म्हटलं आहे. खरं म्हणजे, आजची इस्रायलची जमीन गाझा पट्टी आणि वेस्ट बँक यांच्यामध्ये आहे. दोघांवर पॅलेस्टिनी प्राधिकरणाची सत्ता आहे. गाझा पट्टीवर हमासचे नियंत्रण आहे. 2006 मध्ये झालेल्या निवडणुकीत हमास सत्तेवर आला आणि तेव्हापासून सत्तेत आहे. यामुळेच, सध्या घडलेल्या या हिंसाचाराबाबत समजून घेण्यासाठी आज आपण हमासचा इतिहास जाणून घेऊयात.

हमासच्या स्थापनेची कहाणी

इस्रायल आणि पॅलेस्टाईनचा सामायिक इतिहास हिंसाचाराने भरलेला आहे. हा हिंसाचार इस्रायलच्या निर्मितीपूर्वीपासून सुरू आहे आणि त्याच्या निर्मितीनंतर अधिक तीव्र झाला आहे. याच तीव्रतेचा एक अध्याय म्हणजे ‘हमास’ आहे. जी एक अतिरेकी इस्लामिक संघटना म्हणून ओळखली जाते. इस्रायल आणि पाश्चिमात्य देशांनी याला दहशतवादी संघटना घोषित केले आहे.

‘हरकत अल-मुकावामा अल-इस्लामिया’ असे याचे पूर्ण नाव आहे. याचा अर्थ म्हणजे, इस्लामिक रेजिस्टन्स मूव्हमेंट-इस्लामी प्रतिरोध आंदोलन. शेख अहमद यासीन नावाच्या पॅलेस्टिनी मौलानाने ही संघटना स्थापन केली होती. डिसेंबर 1987 मध्ये हमासच्या स्थापनेची वेळ खूप महत्त्वाची आहे. कारण या वर्षी पॅलेस्टाईनमध्ये ‘इंतिफादा’ सुरू झाला.

इंतिफादा हा अरबी शब्द आहे, ज्याचा अर्थ आहे, हादरवून टाकणे. पॅलेस्टाईनमध्ये सुरू झालेल्या इंतिफादा चळवळीचा उद्देश इस्रायलपासून स्वातंत्र्य मिळवणे हा होता. त्यांना वेस्ट बँक, गाझा आणि पूर्व जेरुसलेमला ‘इस्रायलच्या ताब्या’तून मुक्त करायचे होते.

1987 चं हे आंदोलन पहिलं इंतिफादा म्हणून ओळखलं जातं. गाझा चेकपोस्टवर घडलेली घटना या आंदोलनाला चालना देणारी ठरली. त्यावेळी झालं असं की, पॅलेस्टिनींचा एक गट चेकपोस्टवर निदर्शने करत होता. इस्रायली सैनिकांनी त्यांच्यावर गोळीबार केला. चार पॅलेस्टिनी ठार झाले. यानंतर संपूर्ण पॅलेस्टाईनमध्ये निदर्शने सुरू झाली. यावेळी बहुतेक पॅलेस्टिनी शस्त्राशिवाय लढले. त्यांच्या निषेधाची पद्धत दगडफेक होती. या पार्श्वभूमीवर हमासची स्थापना झाली. 1988 मध्ये, राजकीय अस्थिरतेच्या दरम्यान संस्थेने आपली सनद जारी केली. आपला उद्देश व्यक्त करत सांगितलं की, ‘इस्रायलचा नाश आणि पॅलेस्टाईनच्या ऐतिहासिक भूभागात इस्लामिक समाजाची स्थापना करणे.’

इस्रायल आणि पॅलेस्टाईनमधील वाद सोडवण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय पक्षांनी अनेक प्रयत्न केले. बऱ्याच वाटाघाटीनंतर 1993 मध्ये ‘ओस्लो करार’ झाला. त्यात दोन महत्त्वाच्या आणि मोठ्या गोष्टी होत्या. पहिली गोष्ट म्हणजे, इस्रायलला पॅलेस्टिनी नेतृत्वाने मान्यता दिली. दुसरा प्रस्ताव म्हणजे गाझापट्टी आणि वेस्ट बँक या ठिकाणी स्थानिक सरकार स्थापन करण्यासाठी पॅलेस्टाईनचा पाठिंबा.

इस्रायलच्यावतीने पंतप्रधान यित्झाक राबिन यांनी या करारावर स्वाक्षरी केली. तर, पॅलेस्टिनी बाजूने यासर अराफात यांनी स्वाक्षरी केली. अराफात पॅलेस्टाईन लिबरेशन ऑर्गनायझेशन (PLO) चे नेते होते. PLO ही पॅलेस्टाईनच्या स्वातंत्र्याशी निगडीत सर्वात प्रमुख संघटना होती.

एक काळ असा होता जेव्हा PLO ने पॅलेस्टाईनचा संपूर्ण ऐतिहासिक भूभाग मुक्त करण्याची मागणी केली होती. विभाजन नाकारले होते. परंतु 1988 मध्ये, इस्रायलच्या निर्मितीनंतर फक्त चार दशकांनंतर पीएलओला समजले की, इस्रायलला पूर्णपणे निष्कासित करणे शक्य नाही. त्यामुळेच पॅलेस्टिनी हक्कांसाठी काही सवलत देणे योग्य ठरेल. फाळणीबाबत करार झाला पाहिजे. या सवलतीचा परिणाम म्हणजे ओस्लो करार.

पण पीएलओचा हा ‘सवलत करार’ सर्व पॅलेस्टिनींनी मान्य केला नाही. अनेक लोक आपला हक्क सोडून आंदोलन करत होते. त्यांनी फाळणी मान्य केली नाही. पॅलेस्टिनी अधिकारांचा एक आवाज हमास होता. ओस्लो करारासाठी होत असलेल्या चर्चेलाही ते विरोध करत होते.

एप्रिल 1993 मध्ये ओस्लो करारावर स्वाक्षरी होण्याच्या पाच महिने आधी हमासने इस्रायलवर पहिला आत्मघाती हल्ला केला. हा हल्ला पुढे हमासची ओळख बनला. हल्ल्यानंतर हमास पॅलेस्टिनी सुरक्षेचा सर्वात मोठा चेहरा बनला. तसंच, नंतर 1994 मध्ये ओस्लो करार झाला. करारानुसार, गाझा आणि वेस्ट बँक प्रशासनासाठी PA म्हणजेच ‘पॅलेस्टिनी प्राधिकरण’ ची स्थापना करण्यात आली.

मात्र त्यानंतरही हमासने आत्मघातकी हल्ले सुरूच ठेवले. कधी बसमध्ये, कधी कारमध्ये, कधी बाजारात हमासने अनेक आत्मघाती हल्ले केले. या हल्ल्यांमागे दोन मुख्य हेतू होते. ते म्हणजे, पॅलेस्टिनी लोकसंख्येचा पाठिंबा मिळवणे आणि शांतता प्रक्रिया मार्गी लावणे. 1997 मध्ये अमेरिकेने हमासला दहशतवादी संघटना घोषित केले. इस्रायलनेही हमासला संपवण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला. पण असे असूनही हमासचा प्रभाव आणि शक्ती वाढतच गेली. याला इराणसारख्या इस्रायलविरोधी देशांकडून निधी मिळू लागला.

नव्या शतकात हमासचे अस्तित्व बळकट झाले. 2000 साली ओस्लो करार होऊन सात वर्षे झाली होती. शांततेचा प्रयत्न पूर्ण झाला नाही. या पार्श्वभूमीवर जुलै 2000 मध्ये अमेरिकेचे अध्यक्ष बिल क्लिंटन यांच्या नेतृत्वाखाली कॅम्प डेव्हिड परिषद आयोजित करण्यात आली होती. या चर्चेदरम्यान इस्रायलने संपूर्ण गाझा पट्टी आणि वेस्ट बँकचा सुमारे 90 टक्के भाग पॅलेस्टाईनला परत करून सेटलमेंटचा प्रयत्न केला होता, असे सांगण्यात येते. याशिवाय जेरुसलेमवर काही सवलती देण्याचेही त्यांनी मान्य केले. पण अराफातने ही ऑफर नाकारली. चर्चा निष्फळ ठरली. यासाठी इस्रायल आणि अमेरिकेने पॅलेस्टाईनचे अध्यक्ष यासर अराफात यांना जबाबदार धरले.

मात्र, ही बाब इतकी साधी नसल्याचे अनेक तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. वेस्ट बँक आणि गाझा हे दोन्ही पॅलेस्टिनी क्षेत्र आहेत. संपूर्ण वेस्ट बँक परत न करून इस्रायल कोणतेही औदार्य दाखवत नव्हता. तसंच पॅलेस्टाईनला जेरुसलेमवर सवलत देणेही उदारता नव्हती. 1967 च्या युद्धात इस्रायलने पूर्व जेरुसलेमवर कब्जा केला. पश्चिम जेरुसलेम आधीच त्यांच्या ताब्यात होते. म्हणजे संपूर्ण जेरुसलेम इस्रायलकडे आले. त्यांनी वेस्ट बँक आणि गोलन हाइट्स देखील ताब्यात घेतले.

तर आंतरराष्ट्रीय कायद्यानुसार पूर्व जेरुसलेम, वेस्ट बँक आणि गाझा हे पॅलेस्टिनी क्षेत्र आहेत. यांवर इस्रायलचा कब्जा बेकायदेशीर मानला जातो. याशिवाय, इस्रायलने जेरुसलेमची तीन गावं परत करण्याचे वचन दिले होते त्यावरूनही त्यांनी पाठ फिरवली. अशा वेळी कॅम्प डेव्हिड चर्चेच्या अपयशाचा संपूर्ण दोष अराफात यांच्यावर टाकता येणार नाही.

कॅम्प डेव्हिडच्या अपयशामुळे आधीच वातावरण खराब झाले होते. अशा वेळी सप्टेंबर 2000 मध्ये दुसरी मोठी घटना घडली. इस्रायलचे माजी पंतप्रधान एरियल शेरॉन जेरुसलेममधील टेम्पल माऊंटवर पोहोचले. या वादग्रस्त कॉम्प्लेक्सवर इस्रायलचा दावा दाखवणे हा त्यांचा उद्देश होता. या घटनेमुळे पुन्हा आग भडकली. पॅलेस्टिनींनी सांगितले की, इस्रायल हे कॉम्प्लेक्स ताब्यात घेण्याचा विचार करत आहे आणि या घटनेनंतर ‘दुसरी इंतिफादा’ सुरू झाली.

या वेळी हे आंदोलन पूर्वीपेक्षा जास्त हिंसक होते आणि या इंतिफादाचा नेता हमास होता. त्याने आत्मघातकी स्फोट आणि बॉम्बस्फोट घडवून आणले. इस्रायलनेही हिंसाचार काही कमी केला नाही. दोन्ही बाजूंनी एकमेकांच्या नागरी लोकांवर जोरदार निशाणा साधला. या दुसऱ्या इंतिफादाच्या सुरुवातीच्या काही महिन्यांनंतर, एप्रिल 2001 मध्ये हमासने इस्रायलवर पहिला रॉकेट हल्ला केला.

यासर अराफत यांचे 2004 मध्ये निधन झाले. त्यांच्या जागी महमूद अब्बास पीएचा चेहरा बनले. त्याला ना अराफतसारखा पाठिंबा होता ना त्याची मान्यता. त्यामुळे हमासचा दर्जा आणखी वाढला. 2006 मध्ये पीएच्या जागांसाठी निवडणुका झाल्या. हमासने निवडणूक लढवली आणि बहुमतही मिळवले. या विजयाचा अर्थ असा होतो की हमासचे आता वेस्ट बँक आणि गाझा या दोन्ही राज्यांच्या प्रशासनावर वर्चस्व आहे. या विजयामुळे हमास आणि पीए यांच्यातील दुरावा आणखी वाढला.

पीएवर वर्चस्व असलेल्या फताह आणि हमासचा आकडा छत्तीस आहे. दोघेही कट्टर प्रतिस्पर्धी आहेत. पण PA ला आंतरराष्ट्रीय समर्थन आहे. कारण तो इस्रायलशी करार करण्याच्या बाजूने आहे. त्याला आंतरराष्ट्रीय समुदायाकडून मोठा निधीही मिळतो. या निधीमुळे पीए कमालीचे भ्रष्ट झाल्याचे बोलले जात आहे. पीए, विशेषत: फताह, कोणत्याही परिस्थितीत वेस्ट बँकवरील नियंत्रण गमावू इच्छित नव्हते. त्याने हमासला बाजूला करण्याचा प्रयत्न केला. त्याचा परिणाम फाळणीत झाला.

PA ने वेस्ट बॅंकवर नियंत्रण मिळवले आणि हमास गाझाचा डी-फॅक्टो शासक बनला. याचा अर्थ आता संपूर्ण पॅलेस्टिनी लोकसंख्येचे नेतृत्व करणे. त्यांचे विचार मांडण्यासाठी संघटित अधिकार नव्हते. PLO च्या या मतभेदामुळे 2006 नंतर पॅलेस्टाईनमध्ये निवडणुका झाल्या नाहीत. हमास आणि फतह एकमेकांशी लढत राहतात.

या मतभेदाचा इस्रायलने चांगलाच फायदा घेतला. त्यांनी शांतता चर्चा करण्यास नकार दिला. जोपर्यंत हमासकडून गाझाची कमांड काढून घेतली जात नाही तोपर्यंत चर्चा शक्य नाही, असे म्हटले आहे. पण, सध्या हे करणे शक्य नाही हे इस्रायलला माहीत आहे.