Air Defence System: भारताने लाहोरमध्ये घुसून जी Air डिफेन्स सिस्टम उद्ध्वस्त केली 'ती' नेमकी असते तरी काय?

एअर डिफेन्स सिस्टम (हवाई संरक्षण यंत्रणा) ही एक अशी यंत्रणा आहे जी हवाई हल्ल्यांपासून संरक्षण करण्यासाठी वापरली जाते, जसे की विमाने, हेलिकॉप्टर्स, ड्रोन, मिसाइल्स किंवा इतर हवाई शस्त्रे. ही यंत्रणा सैन्य, महत्त्वाची स्थळे, शहरे किंवा रणनीतिक ठिकाणांचे रक्षण करण्यासाठी डिझाइन केलेली असते. यामध्ये अनेक तंत्रज्ञान आणि उपकरणांचा समावेश असतो जे शत्रूच्या हवाई हल्ल्यांना शोधून त्यांना नष्ट करण्यास किंवा त्यांचा प्रभाव कमी करण्यास सक्षम असतात.

एअर डिफेन्स सिस्टम (Air Defence System) नेमकी आहे तरी काय?

रडार सिस्टम (Radar System):

• रडार हा हवाई संरक्षण यंत्रणेचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे. याच्या मदतीने शत्रूचे विमान, मिसाइल किंवा ड्रोन शोधले जाते.
• रडार हवेतून येणाऱ्या वस्तूंची दिशा, वेग, उंची आणि अंतर मोजते. 
• आधुनिक रडार सिस्टम्स स्टेल्थ तंत्रज्ञानाने सुसज्ज असलेल्या विमानांनाही शोधू शकतात.

मिसाइल सिस्टम (Missile Systems):

• हवाई हल्ल्यांना नष्ट करण्यासाठी क्षेपणास्त्रांचा वापर केला जातो. यामध्ये जमिनीवरून हवेत मारा करणारी (Surface-to-Air Missiles - SAM) क्षेपणास्त्रे आणि हवेतून हवेत मारा करणारी (Air-to-Air Missiles) क्षेपणास्त्रे यांचा समावेश होतो.
• उदाहरण: भारताचे आकाश मिसाइल सिस्टम, रशियाचे S-400, अमेरिकेचे पॅट्रियट सिस्टम.

गन सिस्टम्स (Anti-Aircraft Guns):

• कमी उंचीवर उडणाऱ्या विमानांना किंवा ड्रोन्सना नष्ट करण्यासाठी स्वयंचलित तोफांचा (Anti-Aircraft Artillery) वापर केला जातो.
• या तोफा जलद गतीने गोळीबार करतात आणि कमी अंतरावरील हल्ल्यांसाठी प्रभावी असतात.

कमांड अँड कंट्रोल सेंटर (Command and Control Center):

• ही यंत्रणा रडारकडून मिळालेली माहिती विश्लेषित करते आणि हल्ल्याला प्रतिसाद देण्यासाठी योग्य निर्णय घेते.
• यामध्ये शत्रूच्या हल्ल्याची पुष्टी करणे, लक्ष्य निश्चित करणे आणि मिसाइल किंवा तोफांना आदेश देणे यांचा समावेश होतो.

इलेक्ट्रॉनिक वॉरफेअर सिस्टम (Electronic Warfare Systems):

• शत्रूच्या रडार, संदेशवहन यंत्रणा किंवा मार्गदर्शन प्रणालीला जॅम (Jam) करण्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक सिग्नल्सचा वापर केला जातो.
• यामुळे शत्रूचे मिसाइल किंवा विमान मार्ग चुकू शकते.

सेन्सर्स आणि इंटिग्रेटेड नेटवर्क:

• आधुनिक हवाई संरक्षण यंत्रणा एकमेकांशी जोडलेल्या असतात. यामुळे रडार, मिसाइल आणि कमांड सेंटर्स यांच्यात जलद माहितीची देवाणघेवाण होते.
• यामुळे एकाच वेळी अनेक लक्ष्यांवर हल्ला करणे शक्य होते.

एअर डिफेन्स सिस्टमचे प्रकार

शॉर्ट रेंज एअर डिफेन्स सिस्टम (SHORAD - Short Range Air Defence):

ही यंत्रणा 10-15 किमी अंतरापर्यंतच्या हल्ल्यांना रोखण्यासाठी वापरली जाते.

उदाहरण: भारताचे आकाश मिसाइल सिस्टम, रशियाचे पँटसिर-S1.

मिडीयम रेंज एअर डिफेन्स सिस्टम:

15-50 किमी अंतरापर्यंतच्या हल्ल्यांना रोखण्यासाठी वापरली जाते.

उदाहरण: इस्रायलचे डेव्हिड्स स्लिंग सिस्टम.

लाँग रेंज एअर डिफेन्स सिस्टम:

100 किमी किंवा त्याहून अधिक अंतरापर्यंतच्या हल्ल्यांना रोखण्यासाठी वापरली जाते.

उदाहरण: रशियाचे S-400, भारताचे प्रक्षेपित प्रणाली (प्रोग्राम्ड डिफेन्स मिसाइल सिस्टम).

बॅलिस्टिक मिसाइल डिफेन्स सिस्टम (BMD):

ही यंत्रणा विशेषतः बॅलिस्टिक मिसाइल्स रोखण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे, ज्यामध्ये अंतरखंडीय बॅलिस्टिक मिसाइल्स (ICBMs) यांचा समावेश होतो.

उदाहरण: भारताची PAD (Prithvi Air Defence) आणि AAD (Advanced Air Defence) यंत्रणा.

एअर डिफेन्स सिस्टमचे नेमकं काम

1. शोध (Detection):

रडार आणि सेन्सर्सच्या मदतीने शत्रूचे विमान किंवा मिसाइल शोधले जाते.

2. ट्रॅकिंग (Tracking):

लक्ष्याची गती, दिशा आणि उंची यांचा मागोवा घेतला जातो.

3. लक्ष्य निश्चिती (Target Acquisition):

कमांड सेंटरद्वारे लक्ष्याची पुष्टी केली जाते आणि हल्ल्याचा प्रकार ठरवला जातो.

4. हल्ला (Engagement):

मिसाइल, तोफ किंवा इलेक्ट्रॉनिक जॅमिंगद्वारे लक्ष्य नष्ट केले जाते किंवा त्याचा मार्ग बदलला जातो.

5. मूल्यांकन (Assessment):

हल्ला यशस्वी झाला की नाही याचे विश्लेषण केले जाते आणि पुढील कारवाई ठरवली जाते.

भारतातील एअर डिफेन्स सिस्टम

भारताने आपली हवाई संरक्षण यंत्रणा मजबूत करण्यासाठी स्वदेशी आणि परदेशी तंत्रज्ञानाचा वापर केला आहे:

आकाश मिसाइल सिस्टम: स्वदेशी मध्यम पल्ल्याची हवाई संरक्षण यंत्रणा.

S-400 ट्रायम्फ: रशियाकडून खरेदी केलेली लांब पल्ल्याची यंत्रणा, जी 400 किमी अंतरापर्यंत लक्ष्य नष्ट करू शकते.

बॅलिस्टिक मिसाइल डिफेन्स (BMD): DRDO ने विकसित केलेली दोन स्तरांची यंत्रणा, ज्यामध्ये PAD आणि AAD यांचा समावेश आहे.

आधुनिक आव्हाने आणि प्रगती

स्टेल्थ तंत्रज्ञान: शत्रूची स्टेल्थ विमाने शोधण्यासाठी प्रगत रडार आणि इन्फ्रारेड सेन्सर्सची गरज आहे.

हायपरसॉनिक मिसाइल्स: या मिसाइल्स अतिशय वेगवान असतात, त्यामुळे त्यांना रोखण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले जात आहे.

ड्रोन हल्ले: कमी उंचीवर उडणारे ड्रोन शोधण्यासाठी लेझर-आधारित संरक्षण यंत्रणा आणि AI-आधारित सॉफ्टवेअर्स वापरले जात आहेत.

AI आणि ऑटोमेशन: आधुनिक यंत्रणांमध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि मशीन लर्निंगचा वापर जलद निर्णय घेण्यासाठी केला जातो.